250 Mốc Son Chói Lọi Trong Lịch Sử Vật Lí (Phần 9)

La bàn Olmec

1000 năm tCN

Michael D. Coe (sinh 1929), John B. Carlson (sinh 1945)

Trong nhiều thế kỉ, các nhà hàng hải đã sử dụng la bàn với các kim từ hóa để xác định cực bắc từ của Trái Đất. La bàn Olmec ở Mesomerica có lẽ là la bàn xưa nhất được biết. Người Olmec là một nền văn minh cổ tiền Columbus cư trú ở miền trung-nam Mexico từ khoảng năm 1400 tCN đến 400 tCN và nổi tiếng với những tác phẩm nghệ thuật đồ sộ ở dạng đầu người chạm khắc bằng đá núi lửa.

Nhà thiên văn học người Mĩ John B. Carlson đã sử dụng phương pháp Giám định niên đại Carbon phóng xạ đối với các lớp thích hợp của một hố khai quật và xác định được rằng một miếng hematite (sắt oxide) thuôn, dẹt, và bóng có xuất xứ khoảng năm 1400-1000 tCN. Carlson ngờ rằng người Olmec đã sử dụng các vật như vậy làm vật chỉ hướng cho chiêm tinh học và bói đất, và để định hướng các vị trí chôn cất. La bàn Olmec có cấu tạo gồm một thanh đá nam châm (mảnh khoáng chất từ hóa) mài bóng với một rãnh khía ở một đầu có lẽ dùng để ngắm. Lưu ý rằng người Trung Hoa cổ đại đã phát minh ra la bàn đâu đó trước thế kỉ thứ hai, và la bàn đã được trong hàng hải vào thế kỉ mười một.

Carlson viết trong cuốn “La bàn đá nam châm: Người Trung Hoa hay người Olmec đi đầu?”

Xét hình thái học độc đáo (dạng thanh mài bóng được định hình có mục đích với một rãnh khía) và thành phần (khoáng chất từ tính với vec-tơ moment từ trong mặt phẳng nổi) của M-160, và biết rằng người Olmec là một tộc người phức tạp có kiến thức và kĩ năng tiên tiến trong việc chế tác các khoáng chất quặng sắt, tôi đề nghị xem xét khả năng tạo vật cổ xưa M-160 có lẽ được chế tác và sử dụng với vai trò là cái tôi sẽ gọi là một la bàn bậc zero, nếu nó không phải là la bàn bậc nhất. Còn chuyện một vật chỉ hướng như vậy được dùng để chỉ hướng thiên văn (la bàn bậc zero) hay chỉ hướng bắc-nam địa từ (la bàn bậc nhất) thì hoàn toàn là suy đoán.

Vào cuối thập niên 1960, nhà khảo cổ học Micharl Coe tại Đại học Yale tìm thấy thanh đá nam châm Olmec tại San Lorenzo ở bang Veracruz của Mexico, và nó được Carlson kiểm tra vào năm 1973. Carlson cho nó nổi trên thủy ngân hoặc trên nước với một lớp đệm bần.

Theo đa số định nghĩa, đá nam châm ám chỉ một khoáng chất từ hóa tự nhiên, ví dụ như các mảnh được người cổ đại dùng để tạo ra la bàn từ tính. Trong ảnh là một đá nam châm trong Phòng trưng bày Đá quý tại Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên Quốc gia, do Viện Smithsonian quản lí.

XEM THÊM. De Magnete (1600), Định luật Điện từ Ampère (1825), Điện kế (1882), và Giám định niên đại carbon phóng xạ (1949).

250 Mốc Son Chói Lọi Trong Lịch Sử Vật Lí | Clifford A. Pickover
Bản dịch của Thuvienvatly.com
<< Phần trước | Phần tiếp theo >>